رهبری عراق برای دستیابی به مقاصد سیاسی-امنیتی خود، جنگ سراسری و همه جانبه ای را بر جمهوری اسلامی ایران تحمیل کرد.
در حقیقت دولت عراق و حزب بعث با تصوری که از اوضاع داخلی ایران و نیز توانمندی های خویش و پشتیبانی های بین المللی داشتند، خود را برای دستیابی به این اهداف کاملاً توانا می دیدند.
قراین و شواهد حاکی از آن است که همه اقدامات عراق، جهت فراهم ساختن زمینه های لازم برای آغاز جنگ بوده است. به عبارت دیگر، تصمیم عراق برای تجاوز به ایران از مدت ها پیش اتخاذشده بود و رهبری این کشور تنها مترصد فرصتی طلایی برای حمله به ایران بود که این فرصت در ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ به دست آمد.
نخستین زمینه سازی های تهاجم
انعقاد قرارداد ۱۹۷۵ میلادی الجزایر همواره از نظر رهبران عراق اقدامی تحمیلی تلقی می شد که از موضع ضعف به آن تن داده بودند، لذا برای توجیه این اقدام، آن را یک حرکت شجاعانه سیاسی عنوان می کردند که غیر از صدام کسی قادر به اجرای چنین رسالتی نبود!
بدین ترتیب، رهبری حزب بعث و شخص صدام در پی فرصتی بودند تا از این وضعیت انفعالی خارج شوند. اما با توجه به حمایت بی دریغ آمریکا از شاه، بعد از روی کار آمدن صدام، رابطه عراق به سردمداری وی در حزب بعث با بلوک غرب قوت گرفت.
سفر صدام به پاریس و عقد قرارداد دوستی با فرانسه، نمونه روشن چنین گرایشی در حزب بعث بود. تمام تلاش صدام و حزب بعث در این دوران بر این اصل استوار بود که با فراهم کردن شرایط مناسب، خود را برای ایفای نقشی در منطقه آماده سازند.
دولت عراق در زمینه علامت گذاری مرزهای خود با ایران برخلاف اعلامیه ۶ مارس ۱۹۷۵(۱۵ اسفند ۱۳۵۳) الجزایر و نیز پروتکل مربوط به علامت گذاری مجدد مرز زمینی در ۱۳ ژوئن ۱۹۷۵(۲۳ خرداد ۱۳۵۴) که در بغداد منعقد شد، به کارشکنی پرداخت. نماینده عراق اصرار داشت که قبلاً علامت گذاری انجام شده است.
سرانجام هیئت عراقی بدون توجه به وظایف محوله، مذاکرات را متوقف کرد و در ۱۱ خرداد ۱۳۵۷ به بغداد بازگشت و پس ازآن نیز کارشکنی ادامه یافت.
احساس خطر از تحولات داخلی ایران
تحولات سیاسی ایران از آغاز ۱۳۵۷ به بعد، عراق را دچار تناقض و تردید شدیدی کرد؛ از یک سو ناآرامی و بی ثباتی و درنهایت ضعف ایران، می توانست باعث تقویت موضع عراق و موفقیت این کشور در برنامه های آتی آن شود و از سوی دیگر، به دلیل نامشخص بودن آینده این تحولات و ترس از پیروزی
انقلاب اسلامی و تبلیغ آن در عراق، این کشور احساس خطر می کرد.
این موضوع علاوه بر آنکه کینه و دشمنی دولت حاکم بر عراق را نسبت به ایران به ویژه انقلابیون برانگیخت، بلکه باعث شد که دولت بعث با اخراج
امام خمینی از عراق در پی دست یافتن به چند هدف عمده باشد:
- حمایت غرب را بیش ازپیش به سوی خود جلب کند
- تصویر موجهی از خود در اذهان اعراب و کشورهای منطقه ایجاد کند
- حمایت غرب را از خود برای احراز مقام ژاندارمی منطقه، به جای شاه، جلب کند.
باگذشت زمان و آشکار شدن ضعف شاه، طارق عزیز، وزیر خارجه وقت عراق، اعلام کرد: جریاناتی که در ایران می گذرد، یک مسئله داخلی است. ما به خواست مردم ایران احترام می گذاریم و خواهیم کوشید، با هر قدرت قانونی در ایران همکاری کنیم.
قراین همگی حاکی از آن بود که دولت عراق از تحولات جاری در ایران تا آنجا که به تضعیف اقتدار اولیه شاه و کنار رفتن وی و روی کار آمدن پسرش با یک دولت ضعیف دیگر منجر شود، استقبال و پشتیبانی خواهد کرد. درحالی که شاه از ایران فرار کرده و حضرت
امام خمینی به کشور بازگشته بود و آخرین سنگر حکومت شاه در حال سقوط بود.
مجله المستقبل، هفته نامه عرب زبان چاپ پاریس گزارش داد:
یک مقام بلندپایه عراقی که مایل نیست نامش فاش شود، گفته است بهتر است شاه به ایران برگردد. همین مقام مسئول عراق گفت که می توان قانون اساسی ایران را به نحوی اصلاح کرد که شاه حکومت نکرده و فقط سلطنت کند. او گفت: عراق با تغییر رادیکال رژیم ایران خیلی موافق نیست.
گمان اشتباه صدام از تحولات انقلابی در ایران
صدام نیز اعتراف کرد: هشت ماه پیش از روی کار آمدن حکومت اسلامی من گمان می کردم، پسر شاه، شاه خواهد شد. شاه کنار خواهد رفت و نخست وزیری توسط مجلس قدرتمند روی کار خواهد آمد و آخوندها نقش خود را به گونه ای ایفا خواهند نمود که عراق را دچار دردسر نکنند.
احساس خطر عراق از تغییر حکومت شاهنشاهی، دشمنی این کشور را نسبت به ایران برمی انگیخت و زمینه را برای حمله به ایران در صورت پیروزی
انقلاب اسلامی، مساعدتر می کرد.
تحکیم قدرت در داخل
سرنگونی حکومت شاه، موقعیت ویژه ای را برای عراق به ارمغان آورد. دولت بعثی این کشور که رقیب دیرینه شاه بود، با از هم پاشیدن نظام شاهنشاهی فرصت را برای به عهده گرفتن نقش اساسی در منطقه مناسب دید.
تحولات داخلی و خارجی عراق پس از پیروزی
انقلاب اسلامی، حاکی از تلاش مستمر مسئولان عراق برای پر کردن خلأ موجود به نفع خود بود:
۱- سرکوب مخالفان:
تاریخ بیست سال گذشته عراق مملو از ائتلاف و اتحاد، درگیری، ستیز، تسویه و کشتار بین حزب بعث و دیگر گروه های سیاسی مخالف بوده است.
حزب بعث از ابتدای تأسیس، پایگاه مردمی نداشت اما توانسته بود با اعمال روش های تند و خشن، حاکمیت مطلق خود را بر سراسر عراق استوار سازد و تمام گروه ها و جریان های سیاسی صاحب نفوذ را قلع وقمع کند.
در اواخر دهه ۱۹۷۰ میلادی که همزمان با وقوع
انقلاب اسلامی در ایران بود، تنها اشخاص و گروه هایی اجازه شرکت در فعالیت های سیاسی را داشتند که به نحوی به حزب بعث وابسته بودند. سیاست بعثی کردن تمام امور و نهادها در دستور کار رهبران عراق قرار داشت.
۲- تسویه حزبی
پس از روی کار آمدن صدام، تلاش حزب بعث برای یکدست کردن این حزب فزونی یافت و در این راستا، در اوایل مرداد ۱۳۵۸، خبرگزاری ها خبر از کشف توطئه کودتا و دستگیری عوامل آن دادند.
صدام برای دستیابی به دو هدف عمده از این رویداد بهره برداری فراوانی کرد: اول سرکوبی مخالفان داخلی در حزب بعث تحت عنوان مرتبطین با حزب کمونیست. دوم: انجام تبلیغات گسترده بر ضد سوریه و ایران به این بهانه که از کودتاگران پشتیبانی کرده اند.
۳- افزایش فعالیت های دیپلماتیک
فعالیت ها و جهت گیری های دیپلماتیک عراق که در این دوره سرعت بیشتری به خود گرفته بود، روند متفاوتی نسبت به گذشته یافت.
گسترش روابط با کشورهای مرتجع منطقه، جدایی از سوریه، گسترش روابط سیاسی- اقتصادی با اروپا، خرید تجهیزات مدرن نظامی از کشورهای غربی و تحریم جبهه پایداری، برخی از این سیاست ها بود.
رویکرد سیاسی عراق به غرب و آمریکا در این دوران قابل توجه است. تمایل عراق به ایفای نقش ژاندارمی در منطقه که با سرنگون شدن شاه شدت بیشتری به خود گرفته بود، باعث شد تا برژینسکی، مشاور امنیت ملی رئیس جمهور آمریکا در ۳ فروردین ۱۳۵۸ اعلام کند، در آمریکا هیچ تضاد اصولی بین منافع واشنگتن و بغداد نمی بینند.
پس ازآن، دیدار هاروارد براون، وزیر دفاع آمریکا و ریچارد ال مورفی از منطقه و ملاقات آنان با صدام، به تسریع چنین سیاست هایی از جانب عراق کمک کرد.
ستیزه جویی با ایران
هم زمان با اوج گیری نهضت اسلامی در ایران، مقام های عراق علاوه بر اخراج آیت الله خمینی تحت عنوان مخالفت ایشان با اجرای قرارداد ۱۹۷۵ میلادی، از نابسامانی و ضعف دستگاه حاکم بر ایران استفاده کرده، دست به سازمان دهی عوامل وابسته به خود در ایران زدند.
در همان حال، وضعیت خاص سیاسی- اقتصادی جمهوری اسلامی و نارسایی های موجود در زمینه حفاظت از مرزها، عراق را برای انجام مقاصدش یاری کرد. اقدامات عراق علیه ایران پس از پیروزی
انقلاب اسلامی تا اشغال لانه جاسوسی حول محورهای زیر بوده است:
۱- فعال کردن گروه های وابسته در ایران
گروه ها و جریانات سیاسی وابسته به عراق مانند جبهه التحریر عربستان و جبهه التحریر (الاحواز) که در گذشته فعالیت های محدودی علیه حکومت شاهنشاهی انجام می دادند، پس از قرارداد ۱۹۷۵ میلادی الجزایر منزوی شده و برخی از اعضای آنها به کشورهای خلیج فارس گریختند.
این گروه ها پس از پیروزی
انقلاب اسلامی بار دیگر تحت حمایت عراق، سازماندهی شده و تشکیلات خود را به داخل ایران منتقل کردند.
اهداف عمده ای که از تقویت عوامل و جریانات وابسته تعقیب می شد، از این قرار بوده است:
- دامن زدن به اختلافات میان ساکنان عرب و عجم در منطقه
- اجرا کردن اقدامات خراب کارانه در مراکز حساس اقتصادی و نظامی خوزستان
- ارسال اسلحه به ایران و توزیع آن بین فریب خوردگان
۲- طرح مسئله خروج ایران از جزایر سه گانه
پس از سرنگونی شاه، عراق از اوایل سال ۱۳۵۸ تحرک تبلیغاتی گسترده ای را علیه ایران آغاز کرد، مبنی بر اینکه دیگر ایران ژاندارم منطقه نیست و باید از سه جزیره تنب کوچک و بزرگ و ابوموسی خارج شود، درحالی که کشورهای حوزه خلیج فارس ادعایی نسبت به این جزایر نداشتند.
عراق از این تبلیغات دو هدف عمده را دنبال می کرد: اول، خود را تنها مدافع منافع عرب معرفی کند و دیگر اینکه، برای دامن زدن به اختلافات خود با ایران در راستای اهدافش، دلایل کافی داشته باشد.
۳- تحرکات مرزی:
تحرکات مرزی عراق از ابتدای پیروزی
انقلاب اسلامی در قالب تلاش هایی مانند قاچاق اسلحه به داخل ایران، عبور و مرور آزاد عوامل وابسته، بمباران مرزی، حفاری بیش از ۵۰ حلقه چاه نفت در نوار مرزی و فعالیت های عمرانی و مهندسی در مرزها آغاز شد.
این اقدامات برای افزایش توان رزمی عراق انجام می گرفت. ازدیاد و تقویت پاسگاه های مرزی، مستحکم کردن خطوط پدافندی، ایجاد شبکه های متعدد مواصلاتی از دیگر اقدامات عراق در مرزها در این دوره بود.
عراق قصد داشت با اجرای چنین تحرکاتی، هم توان و میزان قدرت نظامی جمهوری اسلامی را ارزیابی کند و هم نحوه برخورد مسئولان ایرانی با این تحرکات را بسنجد.
در مجموع، ضعف برخورد مسئولان دولت موقت در برابر تحرکات عراق، از عوامل مؤثر در تشدید درگیری های مرزی ایران و عراق به شمار می رود.
۴- گسترش تبلیغات خصمانه علیه ایران
مخدوش جلوه دادن قرارداد ۱۹۷۵ میلادی الجزایر و تأکید بر لزوم خروج ایران از سه جزیره تنب بزرگ، تنب کوچک و ابوموسی، دو جنبه اصلی تبلیغات عراق علیه ایران در این دوره بود.
لطیف جاسم، وزیر اطلاعات عراق، طی مصاحبه ای با مجله المستقبل، از ایران خواست، تجدیدنظر در قرارداد الجزایر را که صدام حسین و شاه سابق ایران آن را در سال ۱۹۷۵ میلادی (۱۳۵۳ شمسی) امضا کرده اند، بپذیرند. وی توضیح داد که قرارداد الجزایر برای عراق اجحاف آمیز است، زیرا ما ایمان غیرقابل تزلزل داریم که شط العرب یک رود
خانه عراقی است.
منبع:
